…dal mè libar “I balóss” - I cinch stèll

Ul sólit cartèll al diséva: “Sabat che vegn specialità du la Cà: LEGURA IN SALMÌ. Legura dul Sud… da pruà!”.

Quaivün l’avéva änca tentaa da disegnà a fiänch ’na legura ma fórsi l’avéva mäi vista da visìn!

Da utûbar inänz a partìva la cacia ai legur… da tecc!

Ul Rizadìn e ul Bistéca, sü indicaziûn dul Lisändar, a ligävan ’na gata in calûr a un pilàstar, a ’na piänta, a ’na red e speciävan i mas’c… lì l’enträva in cämp lü cunt un s’ciupett a balitt - fórsi un növ - e al sistemäva la facènda.

I gatt metüü in aqua curènt, dópu un pära da setimàn, sa trasfurmävan in legur du la Sila… e, a dita da tücc i Cliènt, evan dabûn ’na specialità… ma quänti balitt, giô là stävan mìa a guardà: a sparävan da brütt!

Po’ gh’evan i pasaritt, o mèrli o picitt da tütt i tipi - cataa in mila manér dai düü bamba - impienii da panscéta o lärd e fai in ümid cun la pulènta.

Un ältar piatt fórt dul sit evan i viscärd a la grapa - pudévan vèss änca sturnèi, turdinn e tücc i üsèi che vugävan inséma - sèmpar cun la pulènta… questi sì che ta fasévan vidé ul Paradìs!

Ul maèstar l’eva sèmpar ul Lisändar.

Al catäva ul misto-püi, quell fai in cà dal Sènza-Bärba, la faséva büì nu la grapa, änca lee faia in cà e po’ la spantegäva süi praa, al lägh. Quänd, a la sira, rivävan i viscärd, nul vidé quel bèn da Diu, sa bütävan sü la pastüra, sa riempìvan ul góss… a catävan la cióca e vultävan là.

Alûra l’eva ul mumènt dul Bistéca e dul Rizadìn. I a catävan sü ’me peer märsc, ghe sturgévan ul cóll e i metévan nul sacch… M’evan buni in ümid cun la pulènta: a la Traturìa ghe fasévan guadagnà trii stèll!

La quärta stèla la Traturìa la catäva cun la fritüra da pess pèrsich o mei da gubìn; i ran fritt; i lümägh cunt i spinazz o i fung trifulaa, róba da sciuri: quii cunt i danee perô!

La quinta… beh, la quinta stèla l’eva mäi rivaa…

Un sabat sira gh’evan a scena tücc i Primäri du l’Uspedäl da Varés: la sólita pulènta e legura du la Sila. In Traturìa gh’eva un grän fermènt, ul Sènza-Bärba l’eva föra dai strasc da la cuntentéza… finalmènt un ricunuscimènt sura ógni riga.

Al Lisändar, ciócch ’me ’na vaca, ga s’impastäva la lèngua, alûra l’avéva metüü la dentéra sü la madia in cüsìna… I düü bamba, che pasävan sèmpar par l’asagg, vista la manéra da pudé catà pal cüü ul grän maèstar g’avévan mìa pensaa dô vólt e avévan bütaa la dentéra nul salmì…

I lüminäri avévan trascûrs tüta la sira a discurr e a la fin evan rivaa a la cunclüsiûn che i dutûr dul Sud evan püsee inänz: ga metévan già la ‘protesi’ ai legur…

Tüta culpa dul vin dul Sènza-Bärba: trópp bun!

…dal mè libar “I balóss” - I cinch stèll

La miee dul Sènza-Bärba la tegnéva, in una cardènza, di bazìli cun dèntar ul cumpanàtich: nèrvitt, pess in carpiûn, furmagìna o zincarlìn segûnd la stagiunadüra… S’ün cifûn gh’evan i öv indürii e ’na casétìna da legn cun dèntar i saracch…

In autünn, stess ’me prima, cun la giunta di lümägh, ran, risciö in ümid cui pómm da tèra o la pulènta - da lecass i barbiis - e ’me verdüra: verz, brócul, pórr, biedrägul, finócc, articiócch, fung, diritüra burdûn!… änca questi rivävan dal fraa cercutûn.

Püsee inänz nu la stagiûn gh’eva süpa da verz cun la panscéta o ul lärd; pulènta, scigóll e mèrlüzz; pulènta e zöla; rustisciäva cui scigóll - faia cui büsecch di püi, pulitt, cunìli e via inscì; - specialità l’eva änca un minèstrûn a la piemuntésa cui pómm da tèra, fasö, verz, süca e cudigh…

In invèrnu la faséva da padrûn la cazöra - faia, tänti vólt, cunt i sciämp, i cô e i är du l’óca o du la galìna, - ul mèrlüzz o ul bacalà, la büséca e ul purscèll in tücc i manér…

Par la früta ga pensävan i düü fiö: giustritt, mór, magióstar, nus, castégn e nisciör, änca pómm granaa, evan dul Ciel… i ältar evan tütt primìzi: nänca i padrûni di piänt i avévan pruvaa!

D’invèrnu, s’al fiucäva, vegnìvan servii di surbett fai cun la fióca giazäva cun dèntar i scirópp di mór, magióstar, giustritt… Gh’eva änca l’üga e i scirees sóta grapa…

Da dulz gh’evan i brüsèi cul bütér, ul zücur, i figh e l’üga; la turta da nisciör; la farina da castégn cun l’üghéta e i nus; po’ i mundèll o la turta da pómm, questa, la Terésa la faséva in manéra divìna…  Tütt l’eva cótt nul furnu du la stüa a legna o sül camìn!

Piatt fórt dul sit, da nuèmbar ad aprìl, l’eva la legura: rivävan cliènt da tütt i paés visìn, parfìn da Varés! L’eva chì che ul Lisändar al däva ul màsim inséma al cögh e ai düü fiö.

Legura in ümid, in salmì, aróst… la sûa mórt l’eva la pulènta; bóna inscì la sa mangiäva da nisüna pärt, perô la g’avéva un picul difètt, nunustänt tücc i trücch par scürìla, la cärna l’eva biänca: evan legur che rivävan da la Sila… «I famûs legur a cärna biänca», al diséva ul Sènza-Bärba, pugiaa dal Lisändar, «po’, se guardee bèn, änca i óss hinn divèrs, hinn tund... eh già!».

(segûnda pärt)

…dal mè libar “I balóss” - I cinch stèll

La Buteghéta la funziunäva änca cume Traturìa, la säla da pränz l’eva la cüsìna da cà: un tävul l’eva par la famìlia, i parènt e i amìs; l’ältar par i Cliènt… cun la ‘C’ maiüscula, parchè lur pagävan, quest chì al vegnìva ciamaa ‘tävul a mangé’, a la francésa, ’na nustalgìa dul padrûn.
Quell che và da móda incö - nul Quaräntasètt - l’eva già stai metüü in pratica. Se ga füss chì ul Sènza-Bärba l’avrìa ’me minim pretendüü i ‘diritti d’autore’… eh già! Ul ‘slow food’ l’avéva inventaa lü d’intésa cun tri sóci.
Disévan: “La magiûr pärt dul mangià al vegn dal Ciel… bisógna savé vèrd i brasc e la bóca al mumènt giüst!”.
Purtà in tävula e mangià la früta e la verdüra dul tó órt o, cun l’aiüt di sóci, da quii visìn; i cunìli o i püi dul própi pulee o, ’me sura!
Furnidûr uficiäl du la Cà l’eva ul Lisändar: l’eva lü ch’al detäva la cadènza da cèrti piatt segûnd la stagiûn. 
In primavéra latüghìn, cicória, pisacän, po’ erbett, carótul e se capitävan in män änca spärg selvädigh e mìa. Se ’na quäi galìna, óca, pulìn o cunìli scapävan dai pulee visìn, l’eva lü, par cäs, a truvài!
In estaa tumàtis, peverûni, fasö, süchett, melanzàn, cücümar, curnitt, pómm da tèra; pórr o spinazz cunt i öv in cereghett, ris cun l’erburìn o cunt i urtìgh, minèstrûn a manéta, minèstra da ris cun ’na fresa d’ai e un pu da lärd; se i arburèll evan in frega o sa riüsìva a purtà a cà ’na quäi tènca, un lüsc o i gämbar täntu mei… la Traturìa la tacäva là ’na stèla. 
Dô cun l’anguìla in ümid cui fasö o cunt i erbiûn e la pulènta!
A la duméniga gh’eva ul lèss, quäsi sèmpar da vaca, cun la mustärda; la cärna in ümid cunt i pómm da tèra; i perdee di püi o ul fidigh da vaca - ul purscèll al custäva püsee - in ümid cunt i scigóll…
Po’ gh’evan i piatt sü urdin, par quisti i Cliènt duvévan prenutà e specià la venûta dul mumènt giüst: la män lunga dul Lisändar. Alûra sa pudévan mangià faraón, germàn, capûn e tücc i ältar urdinatiiv…
L’eva stai ul Sènza-Bärba a inventà la famûsa ‘faraona a la creta’… In un cantûn dul curtìl gh’eva sèmpar un mügett da tèra crea e i fiuritt ga pisävan sü par tegnìla ümida: la buntà la vegnìva própi da quell!
(prima pärt)