L'articolo di Luciano Landoni pubblicato su "L'informazione on-line" il 9 settembre

Le Chat Lorsque mes doigts caressent à loisir je vois ma femme en esprit. Son regard, Et, des pieds jusques à la tête, Ul Gatt Quänd i mè diid carézan par gudé alûra pènsi a la mè dóna. Ul sò sguärd, e, dai pee sü fin al cô, |
Articolo di Carla Tocchetti pubblicato su "La Bìssa de l'Insübria"
Davvero coraggioso questo Giorgio Sassi: i suoi “I sunett di Guglielmo Scèspir” tradotti nella lengua da Varès hanno vinto la sfida di far vivere l’idioma locale al di fuori della letteratura mielosa e di costume. Lo dice in prefazione anche l’autorevole prof. Gaspari direttore del CLS il centro universitario degli Studi per la Storia Locale dell’Insubria, parlando dello scrittore azzatese al suo terzo libro in vernacolo. Una sfida al limite delle possibilità tecniche: l’inglese cinquecentesco del più grande autore di tutti i tempi è ostico persino ai cultori della letteratura nordeuropea: parole ricercate, stupefacenti neologismi, assonanze raffinatissime, stupendamente inframmezzate da un uso sapiente e divertito delle figure retoriche … e nel caso dei Sonetti anche la complicazione di una precisa e preziosa struttura metrica. Tradurre tutto questo in Lengua da Varès, senza farsi fuorviare dal tramite dell’italiano, presuppone sensibilità e competenze ben precise, che Giorgio Sassi mette in campo con sicurezza.
Anzi “ul Giorgio” sottolinea, con una punta di orgoglio ma a ragione, che “Ungaretti nel tradurre i Sonetti in italiano non aveva rispettato la rima, io sì”, e aggiungiamo noi, senza perdere nulla della qualità e del rigore della traduzione. Oltre alla bravura del traduttore, l’impresa dei Sunett è stata resa possibile dalla riconosciuta versatilità del nostro idioma locale, che offre un caleidoscopio di sfumature e significati che sono particolarmente adatti all’espressione letteraria. La pubblicazione dei due testi a fronte permette di cogliere sinotticamente la corrispondenza di musicalità e significati nelle due diversissime lingue, di cui si percepiscono pari doti di affinità e bellezza, oltrepassando le epoche e i confini geografici.
Del resto prendere i celeberrimi Sonetti di Shakespeare e farne una versione in lengua de Varès ha analoga dignità rispetto all’operazione fatta dal Carlo Porta nel tradurre l’Inferno dantesco in milanese. Fu con l’enorme successo di quella ardita iniziativa, che l’intellighenzia lombarda dei primi dell’800, decise di sdoganare il milanese dall’attribuzione di vernacolo contadino, riconoscendolo a pieno titolo come lingua colta e dando valore alla poetica in rima di cui è da sempre tradizionale espressione.
Un capitolo importante riguarda i segni fonetici che accompagnano la lettura, che sono stati oggetto di studio da parte di Giorgio Sassi in collaborazione con il bellinzonese Andrea Fazioli di Scuola Yanez, autore della introduzione ai Sunett. Forte della convinzione che il dialetto può essere imparato, e quindi trasmesso in eredità, soprattutto attraverso i suoni, per Giorgio Sassi è fondamentale scrivere con una modalità che favorisca la lettura ad alta voce. Grazie a questa intuizione, Giorgio ha sviluppato una sua personale efficacissima fonetica, che rispecchia le intonazioni e gli accenti dell’ampia zona che va da Milano a Varese al vicino Ticino: consente anche a chi non “ha nelle orecchie” il dialetto, di avvicinarsi alla sua comprensione. Il possibile confronto con gli appassionati del genere e la diffusione del libro sul territorio, stanno particolarmente a cuore all’autore, che si è impegnato personalmente per far arrivare i Sunett anche nelle edicole di Buguggiate, Azzate, Daverio, Bodio Lomnago, oltre che alla Libreria dei Ragazzi a Mendrisio e alla Libreria del Corso a Varese. In alternativa è possibile richiedere una spedizione postale a Questo indirizzo email è protetto dagli spambots. E' necessario abilitare JavaScript per vederlo.
Cata tütt i mè amûr, sì catai tütt amûr,
e da pü cusè che te g’avree da quäntu te g’avévat?
Nisün da questi, amûr, te pudaree ciamall ver amûr;
tütt ul mè l’eva tò, prima che änca questi te g’avésat;
se par amûr mè, te catat quela che mi ami,
par l’üs che te fee dul mè bèn foo mìa reclàmi,
ma te sarìat da biasimà se te se ingànat
e te güstat vulentéra quell che te refüdat.
Lädar gentiil, la tûa ladräva mi la perdóni
anbèn te me pórtat via i mè pócch dóni;
epür l’amûr al sa che püsee gränd dulûr
l’è mìa l’ultragg du l’ódi, ma supurtà ufés d’amûr.
Grazia lascìva, dua ógni cativéria la pär un suriis,
mazam cunt i dispètt, mìa par quest divegnaremm nemiis.
…dal mè libar “I balóss” - I cinch stèll
Ul sólit cartèll al diséva: “Sabat che vegn specialità du la Cà: LEGURA IN SALMÌ. Legura dul Sud… da pruà!”.
Quaivün l’avéva änca tentaa da disegnà a fiänch ’na legura ma fórsi l’avéva mäi vista da visìn!
Da utûbar inänz a partìva la cacia ai legur… da tecc!
Ul Rizadìn e ul Bistéca, sü indicaziûn dul Lisändar, a ligävan ’na gata in calûr a un pilàstar, a ’na piänta, a ’na red e speciävan i mas’c… lì l’enträva in cämp lü cunt un s’ciupett a balitt - fórsi un növ - e al sistemäva la facènda.
I gatt metüü in aqua curènt, dópu un pära da setimàn, sa trasfurmävan in legur du la Sila… e, a dita da tücc i Cliènt, evan dabûn ’na specialità… ma quänti balitt, giô là stävan mìa a guardà: a sparävan da brütt!
Po’ gh’evan i pasaritt, o mèrli o picitt da tütt i tipi - cataa in mila manér dai düü bamba - impienii da panscéta o lärd e fai in ümid cun la pulènta.
Un ältar piatt fórt dul sit evan i viscärd a la grapa - pudévan vèss änca sturnèi, turdinn e tücc i üsèi che vugävan inséma - sèmpar cun la pulènta… questi sì che ta fasévan vidé ul Paradìs!
Ul maèstar l’eva sèmpar ul Lisändar.
Al catäva ul misto-püi, quell fai in cà dal Sènza-Bärba, la faséva büì nu la grapa, änca lee faia in cà e po’ la spantegäva süi praa, al lägh. Quänd, a la sira, rivävan i viscärd, nul vidé quel bèn da Diu, sa bütävan sü la pastüra, sa riempìvan ul góss… a catävan la cióca e vultävan là.
Alûra l’eva ul mumènt dul Bistéca e dul Rizadìn. I a catävan sü ’me peer märsc, ghe sturgévan ul cóll e i metévan nul sacch… M’evan buni in ümid cun la pulènta: a la Traturìa ghe fasévan guadagnà trii stèll!
La quärta stèla la Traturìa la catäva cun la fritüra da pess pèrsich o mei da gubìn; i ran fritt; i lümägh cunt i spinazz o i fung trifulaa, róba da sciuri: quii cunt i danee perô!
La quinta… beh, la quinta stèla l’eva mäi rivaa…
Un sabat sira gh’evan a scena tücc i Primäri du l’Uspedäl da Varés: la sólita pulènta e legura du la Sila. In Traturìa gh’eva un grän fermènt, ul Sènza-Bärba l’eva föra dai strasc da la cuntentéza… finalmènt un ricunuscimènt sura ógni riga.
Al Lisändar, ciócch ’me ’na vaca, ga s’impastäva la lèngua, alûra l’avéva metüü la dentéra sü la madia in cüsìna… I düü bamba, che pasävan sèmpar par l’asagg, vista la manéra da pudé catà pal cüü ul grän maèstar g’avévan mìa pensaa dô vólt e avévan bütaa la dentéra nul salmì…
I lüminäri avévan trascûrs tüta la sira a discurr e a la fin evan rivaa a la cunclüsiûn che i dutûr dul Sud evan püsee inänz: ga metévan già la ‘protesi’ ai legur…
Tüta culpa dul vin dul Sènza-Bärba: trópp bun!
…dal mè libar “I balóss” - I cinch stèll
La miee dul Sènza-Bärba la tegnéva, in una cardènza, di bazìli cun dèntar ul cumpanàtich: nèrvitt, pess in carpiûn, furmagìna o zincarlìn segûnd la stagiunadüra… S’ün cifûn gh’evan i öv indürii e ’na casétìna da legn cun dèntar i saracch…
In autünn, stess ’me prima, cun la giunta di lümägh, ran, risciö in ümid cui pómm da tèra o la pulènta - da lecass i barbiis - e ’me verdüra: verz, brócul, pórr, biedrägul, finócc, articiócch, fung, diritüra burdûn!… änca questi rivävan dal fraa cercutûn.
Püsee inänz nu la stagiûn gh’eva süpa da verz cun la panscéta o ul lärd; pulènta, scigóll e mèrlüzz; pulènta e zöla; rustisciäva cui scigóll - faia cui büsecch di püi, pulitt, cunìli e via inscì; - specialità l’eva änca un minèstrûn a la piemuntésa cui pómm da tèra, fasö, verz, süca e cudigh…
In invèrnu la faséva da padrûn la cazöra - faia, tänti vólt, cunt i sciämp, i cô e i är du l’óca o du la galìna, - ul mèrlüzz o ul bacalà, la büséca e ul purscèll in tücc i manér…
Par la früta ga pensävan i düü fiö: giustritt, mór, magióstar, nus, castégn e nisciör, änca pómm granaa, evan dul Ciel… i ältar evan tütt primìzi: nänca i padrûni di piänt i avévan pruvaa!
D’invèrnu, s’al fiucäva, vegnìvan servii di surbett fai cun la fióca giazäva cun dèntar i scirópp di mór, magióstar, giustritt… Gh’eva änca l’üga e i scirees sóta grapa…
Da dulz gh’evan i brüsèi cul bütér, ul zücur, i figh e l’üga; la turta da nisciör; la farina da castégn cun l’üghéta e i nus; po’ i mundèll o la turta da pómm, questa, la Terésa la faséva in manéra divìna… Tütt l’eva cótt nul furnu du la stüa a legna o sül camìn!
Piatt fórt dul sit, da nuèmbar ad aprìl, l’eva la legura: rivävan cliènt da tütt i paés visìn, parfìn da Varés! L’eva chì che ul Lisändar al däva ul màsim inséma al cögh e ai düü fiö.
Legura in ümid, in salmì, aróst… la sûa mórt l’eva la pulènta; bóna inscì la sa mangiäva da nisüna pärt, perô la g’avéva un picul difètt, nunustänt tücc i trücch par scürìla, la cärna l’eva biänca: evan legur che rivävan da la Sila… «I famûs legur a cärna biänca», al diséva ul Sènza-Bärba, pugiaa dal Lisändar, «po’, se guardee bèn, änca i óss hinn divèrs, hinn tund... eh già!».
(segûnda pärt)
…dal mè libar “I balóss” - I cinch stèll
La Buteghéta la funziunäva änca cume Traturìa, la säla da pränz l’eva la cüsìna da cà: un tävul l’eva par la famìlia, i parènt e i amìs; l’ältar par i Cliènt… cun la ‘C’ maiüscula, parchè lur pagävan, quest chì al vegnìva ciamaa ‘tävul a mangé’, a la francésa, ’na nustalgìa dul padrûn.
Quell che và da móda incö - nul Quaräntasètt - l’eva già stai metüü in pratica. Se ga füss chì ul Sènza-Bärba l’avrìa ’me minim pretendüü i ‘diritti d’autore’… eh già! Ul ‘slow food’ l’avéva inventaa lü d’intésa cun tri sóci.
Disévan: “La magiûr pärt dul mangià al vegn dal Ciel… bisógna savé vèrd i brasc e la bóca al mumènt giüst!”.
Purtà in tävula e mangià la früta e la verdüra dul tó órt o, cun l’aiüt di sóci, da quii visìn; i cunìli o i püi dul própi pulee o, ’me sura!
Furnidûr uficiäl du la Cà l’eva ul Lisändar: l’eva lü ch’al detäva la cadènza da cèrti piatt segûnd la stagiûn.
In primavéra latüghìn, cicória, pisacän, po’ erbett, carótul e se capitävan in män änca spärg selvädigh e mìa. Se ’na quäi galìna, óca, pulìn o cunìli scapävan dai pulee visìn, l’eva lü, par cäs, a truvài!
In estaa tumàtis, peverûni, fasö, süchett, melanzàn, cücümar, curnitt, pómm da tèra; pórr o spinazz cunt i öv in cereghett, ris cun l’erburìn o cunt i urtìgh, minèstrûn a manéta, minèstra da ris cun ’na fresa d’ai e un pu da lärd; se i arburèll evan in frega o sa riüsìva a purtà a cà ’na quäi tènca, un lüsc o i gämbar täntu mei… la Traturìa la tacäva là ’na stèla.
Dô cun l’anguìla in ümid cui fasö o cunt i erbiûn e la pulènta!
A la duméniga gh’eva ul lèss, quäsi sèmpar da vaca, cun la mustärda; la cärna in ümid cunt i pómm da tèra; i perdee di püi o ul fidigh da vaca - ul purscèll al custäva püsee - in ümid cunt i scigóll…
Po’ gh’evan i piatt sü urdin, par quisti i Cliènt duvévan prenutà e specià la venûta dul mumènt giüst: la män lunga dul Lisändar. Alûra sa pudévan mangià faraón, germàn, capûn e tücc i ältar urdinatiiv…
L’eva stai ul Sènza-Bärba a inventà la famûsa ‘faraona a la creta’… In un cantûn dul curtìl gh’eva sèmpar un mügett da tèra crea e i fiuritt ga pisävan sü par tegnìla ümida: la buntà la vegnìva própi da quell!
(prima pärt)
Nuèmbar, G. Pascoli
Lüsiss l’äria, ul Su l’è inscì ciär
che te cercat anmô i mugnägh in fiur,
e nul cör te gh’heet ul sentûr
dul prunbiänch amär…
Ma secch l’è ul lazarìn, e i stechii piänt
da negar riflèss segnan ul serèn,
e vöi ul ciel, e büs al pee sunänt
al suméia ul terèn.
Silènzi, intûrna: dumà ai ventaa,
te sèntat luntän, da giardìn e órt,
un burlà-giô fragil di föi. L’è l’estaa,
fregia, di mórt.