Vivar dul mund – I nóstar pruvèrbi (I dónn - 2)

I miràcul i a fann i Sänt e i tusann quändu hinn gränd (e i tusann sènza müdänd)
La dóna pulidìna la fa ul lecc a la matìna; la dóna inscì inscì la fa ul lecc sül mezdì; la dóna che lè lè la fa ul lecc quändu l’è adree; la dóna spurscelènta la fa ul lecc quändu la và dènta
La dóna brüta la gh’ha i dübi sü la so inteligènza, quela bèla ga n’ha mìa
La dóna bèla la làsa i piatt vunc
L’è scrivüü sü la pórta dul Dóm che la dóna bèla la t’ho un brütt óm
La dóna la rid quändu la pô e la piäng quändu la vör
L’amûr vecc l’è mäi frecc (il primo amore non si scorda mai)
Ul bucich (diavolo) al fa la turta e i dónn ga la fann mangià
Ul vin e i dónn trann in äria ul cô di óman
Beata quela spusa che ul so prim fiö l’è ’na tusa (si augurava nel giorno del matrimonio)

Vivar dul mund – I nóstar pruvèrbi (I dónn - 1)

Al lüm da candìra sa misüran nè tusann nè tira (tela)
La gh’ha sèmpar ul vèntar par äria (è sempre incinta)
Bàsa da cüü bóna d’öv
Gh’è mìa sabat sènza Su, gh’è mìa dóna sènza amûr, gh’è mìa praa sènz’èrba e gh’è mìa camìsa sènza mèrda
Chi ga vör bèn a la tusa ga fa bóna cera a la mama
Chi sa spusa da cursa al sa pentiss cun cómud
Dóna e lüna incö seréna dumän brüna
Dóna che piäng, cavall che süda, hinn fäls ’me Giüda
Dóna nana tüta tana
Dóna che zifóla e strasc da cüsìna gódan la stesa stima

I düü óman e ul Zepàsc s’evan setaa al tävul e s’evan metüü a bev ul “ciarett”. Rivaa la pasta s’evan setaa giô änca i dô dónn e g’avévan piantaa in facia al Zepàsc ’na sfilza da dumänd.

«T’het fai ’na róba meravigliûsa, te gh’het ridài ul mund al fiö! ’Me t’het fai a guarill?», la Rusìna l’eva radiûsa.

E la Terésa, che la guärdava ul Zepàsc cun rispètt, l’avéva dii:

«E… inscì in svèlta! E cunt nagótt!».

«A prupósit da nagótt», l’eva intervegnüü l’Ambrös, mèntar al casciäva i öcc nul cudee, «e l’aqua benedéta duè l’è finìa?».

Ul Zepàsc l’avéva verdüü la bucàscia e cunt i ugitt ciavaa sü:

«Ga l’ho daia ai vacch… ga n’avévan bisögn».

«T’het guarii ul fiö… dumà… dumà cun la Cresima… te set un ‘mago’», l’avéva guardaa cunt i öcc spalancaa l’Ambrös.

«Possimus!… possimus!», l’avéva pruferii cun enfasi e a älta vus, svalzänd i brasc, i öcc e änca i düü curnitt al ciel, ul Zepàsc. E po’: «L’è asee la Cresima… la Benediziûn l’è un da pü…  l’è dumà par i cäs difìcil!».

«Cusè? Mô, te üsat änca ti, ul “pluràle mai estàtis”… te set un ältar Papa?», l’avéva dii la Terésa mèntar la sa faséva ul segn du la Crus cun tütt e dô i män.

«Sun püsee Papa mi… da quell da Roma… sunt squäsi ’me quii düü… urca!»...

(da “Il cinque maggio”, Alessandro Manzoni)

…
Oh, quänti vólt al silenziûs
murì d’un dì incèrt,
sbasaa i öcc maliziûs,
i brasc al sen cunsèrt,
al s’è fermaa e, dul pasaa,
la memória l’ha ritruvaa!
E alûra al s’è regurdaa:
i móbil tènd, i percûrs vall,
ul guizz di suldaa,
l’unda di cavall,
i urdin impartii
e ul svèlt übidì.
Ahi, fórsi a täntu strazi
l’ha cedüü ul so spirit sazi,
al s’è disperaa; ma l’ha iütaa
’na män rivaa dal ciel
e, in spazi püsee bèll,
pietûsa l’ha purtaa;
e l’ha indirizaa par i süpremi
sentee du la speränza,
ai praa etèrni, ai premi
che i desidéri avänza,
dua gh’è silènzi e scür
sü la glória anteriûr.
Bèla. Imurtäl! Benéfica
la fed ai glóri santìfica!
Scriv änca quest, fa’ fèsta;
che ’na süperba tèsta
al disunûr du la crus
la mäi ünii la so vus.
Ti, dai stracch rèst,
spèrd ógni inütil tèst:
ul Diu che al sutèra e al fa rinass,
che al fana ma duè te pô cunsulass,
sul giacìli desèrt,
visin a lü, al s’è asèrt.

(da “Ul cinch mägg”, Lisändar Manzûn)

…cinch pruvèrbi di nóstar vecc… cinch verità!
- l’amûr l’è ’na dumända cuntìnua, l’amicizia un scämbi
- quii che sa aman sa dumändan felicità, i amìs sa la dann
- la gränd amicizia l’è ’me ’na piänta che d’invèrnu ga geran mäi i radìs
- bisógna che i amìs sa suméin nul cör, par ul rèst, pódan änca vèss divèrs
- la misüra d’amà… l’è d’amà sènza misüra!                                                                                

…essere o non essere, l’è sèmpar lü, ul Scèspir

Vèss o mìa vèss: chest chì l’è ul bèl prubléma: s’al sia püsee nóbil d’anim supurtaa i vilanaa, i sasaa e i tir du la rógna, o saltà in pee in ärmi cuntra ’na muntàgna da begh e dispèrdai cun la fórza. 
Murì, durmì, nagótt püsee, e cunt ul sónn pensà da purtà a tèrman ul piäng e i miséri sènza fin ch’hinn nu la nóstra cundiziûn murtäl, la sarìa ’na suluziûn da catà al vugh.
Murì, durmì, fórsi sugnà: ma l’è chì l’ustàcul, quäi hinn i sógn che sa pódan cascià in cô quändu sem già squäsi mórt, ga tratégn: chesta l’è la remûra che la slunga da täntu la vita ai nóstar crüzi.
Chi vurarìa, sedanô, supurtà i sgiuazaa e i ingiüri dul tèmp, i suprüs dul preputènt, ul disprèzz du l’óman buriûs, i pen du l’amûr rifüdaa, ul tèmp perdüü du la legg, la preputènza di gränd, i pesciaa in facia che ul merit al ricév da i gnuränt… quändu daparlü cun düü dit da curtèll al pô saldà ul so debat?
Chi vurarìa caregass d’un pes inscì gróss cul tirà bastemm e nul südà par i sacrifìzi d’una vita straca, s’al füss mìa par la pagüra da quaicós, dopu la mórt, (ciuè) chela tèra scunusüa da dua gh’è mäi turnaa indré nisün, a stremì la nóstra vuluntà e cunvinciala a supurtà i nóstar maa pütost da nà in cerca d’ältar che cugnósum mìa?...

L’eva l’älba; e tütt smórt
Madaléna e i ältar dónn
piängevan sül Mórt; 
alûra tüta da Siónn
sa cumóss la culìna
e la gènt meschìna
dal stremìzi l’è bürlaa in tèra
un fiö cun la facia straniéra 
al s’è setaa sül monumènt
l’eva fögh ul purtamènt
l’eva nev ul so vistì
a la dumända du la mèsta
ul curtés al gh’ha dai rispósta
l’è risórt; l’è mìa chì.

(A. Manzoni - La Risurrezione)

i donn hinn 'me i pulpett, cun pusee te i schisciat, cun pusee hinn perfett

(le donne sono come le polpette, con più le schiacci, con più son perfette)

Se la va bèn l'è 'na grupéra, se la va maa l'è 'na galéra